بی تفاوتی اجتماعی و اثرات نامطلوب آن در بروز آسیب های اجتماعی

آفتاب زاگرس؛ یادداشتی که می خوانید از سری یادداشت های مخاطبین آفتاب زاگرس است که عینا”منتشر می شود و این سایت دخل و تصرفی در آن ندارد ./.

به نام خدا
بی تفاوتی نوعی «بیماری اجتماعی» به شمار می آید. همانگونه که در نقطه مقابل آن، هر گونه اعتنا و نوع دوستی در حیات فردی و اجتماعی، نشانه پویایی و سلامت اجتماعی است. بی تفاوتی اجتماعی به معنای بی علاقگی، دلمردگی، بی عاطفگی و بی احساسی، حالتی است که فرد به طور آگاهانه و یا نا آگاهانه نسبت به مسائل محیطی، انسانی و هیجانی حیات اجتماعی خود، دچار بی علاقگی و بی اعتنایی می گردد. جامعه شناسان عواملی همچون رشد صنعت و تکنولوژی، وابستگی های قومی، نژادی، زبانی، تفاوت های فرهنگی و افزایش مشغلات زندگی، شهرنشینی، تغییرخرده فرهنگ ها، فردگرایی، کاهش مهربانی در سطح جامعه، تغییر سبک زندگی، تغییر در نوع روابط اجتماعی، رسانه و شبکه های اجتماعی، کاهش مدارای اجتماعی، احساس درماندگی، شغل و میزان درآمد افراد، میزان و سطح برخورداری از آموزش، رویکرد شخصی افراد به زندگی و کم رنگ شدن اعتقادات مذهبی در زندگی افراد را در بروز بی تفاوتی اجتماعی موثر قلمداد می کنند.
با توجه به اینکه پژوهشگران از زوایای گوناگونی به مسئله بی تفاوتی اجتماعی نگریستند و تحلیل های مختلفی را در این باره ارائه نمودند، لذا ما در این پژوهش، از نگاه و زاویه ای دیگر، به بررسی و تحلیل بی تفاوتی اجتماعی و اثرات نامطلوب آن در بروز آسیب های اجتماعی در سه مقوله «کم رنگ شدن اعتقادات مذهبی»، «شهرنشینی» و «رسانه و شبکه های اجتماعی (فضای مجازی)» می پردازیم.
۱-کم رنگ شدن اعتقادات مذهبی
از آنجا که اسلام، دینی اجتماعی است و احکام فردی آن نیز آهنگ اجتماعی دارد، علاوه بر ساختن فرد دیندار، به دنبال تشکیل جامعه دیندار و اخلاقی است. بنابراین اسلام در پی آن است که انسان ها بر اساس تامین مصالح مادی و معنوی شان با هم متحد شوند و جامعه واحدی را تشکیل دهند؛ با وجود این، بر مصالح معنوی بیش از محور مادی توجه می کند و می خواهد همه را دور محور «حبل الله» جمع کند و با هم پیوند دهد. لذا در اندیشه اسلامی نیز؛ مفسران قرآن کریم ذیل آیات امر به معروف و نهی از منکر و آیات ۱۰۴ و ۱۱۰ سوره آل عمران و همچنین محدثان و فقیهان در نگاشته های خود، همگی این موضوع بسیار مهم را با تعبیرهای گوناگون مورد توجه قرار داده اند و به طور عام معتقدند؛ احساس مسئولیت و نوع دوستی، مایه قوام و دوام همه واجبات و ارزش های اسلامی است.
اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز با الهام از قرآن کریم (سوره توبه:۷۱) برای مقابله با بی تفاوتی، «دعوت به خیر؛ امر به معروف و نهی از منکر» را «وظیفه همگانی» و متقابل بر عهده مردم مقرر نموده است. به نظر می رسد؛ هسته مرکزی تمام تکالیف عملی-فردی و اجتماعی- در ادیان الهی و بشری بر پایه توجه به سرنوشت خود و دیگران یعنی «بی تفاوت نبودن» است. کم رنگ شدن باورها و اعتقادات مذهبی در سطح جامعه به ویژه خانواده ها، نهادها و گروه ها و… نه تنها موجب بروز ناهنجاری ها و رفتارهای غیرمتعارف در سطح جامعه می شود، بلکه ثبات و امنیت خانواده ها و جامعه را به خطر می اندازد. لذا اگر در جامعه ای باورها و اعتقادات دینی ضعیف و سست شود، آحاد جامعه بر اساس امیال و خواسته های درونی خود بدون حد و مرز عمل خواهند کرد که یکی از پیامدهای آن، بروز بی تفاوتی اجتماعی می باشد.
۲- شهرنشینی
شهرنشینی یکی از علل شکل گیری بی تفاوتی در زندگی اجتماعی شهروندان است. روابط میان شهرنشینان، بیشتر غیرشخصی است و فرد با اکثر کسانی که ارتباط برقرار می کند ناآشناست و روابط میان افراد چندان پایدار نیست. جمعیت شهر چنان نامتجانس، انبوه و گسسته است که شخص می تواند به آسانی ناشناخته بماند و به شیوه دلخواه و مطابق ذوق و سلیقه خود زندگی کند. حجم وسیع ناهمگنی جمعیت شهری و گمنامی نسبی افراد در شهر در مقایسه با جوامع روستایی، زمینه را برای بروز بی تفاوتی در جامعه فراهم می سازد. انسان شهری اهمیتی به مسائل و گرفتاری های دیگران نمی دهد و نمی خواهد خود را درگیر مشکلات دیگران کند. وی بی تفاوتی را برای زندگی در شهر لازم می داند و معتقد است که این بی تفاوتی امکان دارد به صورت یک تعارض محاسبه شده نیز درآید. به نظر او این حس بی تفاوتی در ناخودآگاه ما به صورت یک حالت بی میلی، بیگانگی متقابل و دافعه درمی آید که پاره ای اوقات هم تبدیل به تنفر و جنگ می شود. وجود محیط اجتماعی بسیار شلوغ در شهر باعث می شود که فرد از آنچه در اطرافش می گذرد غافل باشد و این ویژگی برای ساکنان شهر ضروری است تا بتوانند عقلانی باشند و انگیزه انسان ها نسبت به مسئله قیمت و هزینه کاهش می یابد. بنابراین فرد در آن دائما سوال می کند که چه چیز نصیب من می شود؟ او از این مباحث به این نتیجه می رسد که تنفر و حسابگری، ویژگی خاص زندگی در شهرها است و در این محیط مردم نمی توانند نسبت به هم خیلی حساس و نگران باشند؛ به همین دلیل ساکنان شهر باید بتوانند از دل مشغولی عاطفی به تمام آنچه در اطرافشان روی می دهد اجتناب کنند؛ و بنابراین در پاسخ به این محرکها ناچار است که با بی علاقگی به امورات اطرافش و بی توجهی به دیگران و در نتیجه بی تفاوتی اجتماعی برخورد نماید.

۳- شبکه های اجتماعی (فضای مجازی)
شبکه های اجتماعی امروزه عضو جدایی ناپذیر زندگی افراد شده اند. رشد تکنولوژی و زندگی بدون مرز یکی از دلایل اقبال به این شبکه هاست. فضای مجازی یا اینترنت در کنار مزایای خاص خود، بستر مناسبی برای خطرات خود را نیز دارد. جذابیت این شبکه ها به دلیل طراحی هوشمندانه شان بسیار جذاب است و وقت گذرانی ناآگاهانه می تواند سبب اعتیاد به آنها شود. امروزه شبکه های اجتماعی در زندگی اجتماعی، جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. نتیج پژوهش ها نشان می دهد که افراد با روی آوردن به فضای مجازی، ارزش های اجتماعی را زیر پا می نهند و همچنین بسیاری از فعالیت های اجتماعی را کنار می گذارند و بیشتر به فعالیت های فردی روی می آورند.
در واقع؛ با ورود فضای مجازی به زندگی اجتماعی ایرانیان، بنظر می رسد که بی تفاوتی اجتماعی شدت بیشتری یافته و هر نوع مسئولیت پذیری در مقابل جامعه به شکل مجازی و فقط در فضای مجازی نمایانگر می شود. تغییر سبک زندگی برخی از مردم، در سایه تبلیغات فرهنگ غربی نیز به دامنه این عارضه اجتماعی _اخلاقی افزوده است. این مقوله تا آنجا دیده می شود که مردم در زندگی روزمره خود، برخورد با ناهنجاری و کجروی در حوزه های مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و آموزشی را تجربه می کنند ولی کمتر مشاهده شده کسی نسبت به آنها واکنشی متناسب با اخلاق و آموزه های جامعه نشان دهد تا جایی که می توان گفت بی تفاوتی اجتماعی به یک پرستیژ تبدیل شده است.
سازوکارهای برون رفت از بی تفاوتی اجتماعی
با توجه به بررسی های انجام شده، چندین راهکار برای مقابله با بی تفاوتی اجتماعی را می توان به شرح زیر در نظر گرفت:
۱-توجه به مسائل اقتصادی و رفاهی مردم و تامین نیازهای اولیه آنها از طرف دولتها.
۲-خانواده ها باید تلاش کنند تا فرزندان خود را از همان کودکی مسئولیت پذیر بار بیاورند؛ چرا که اگر مسئولیت پذیری در جامعه تقویت شود، مشارکت و همدلی به تبع آن بیشتر می شود.
۳- استفاده از رسانه و شبکه های اجتماعی جهت تقویت نهادهای مدنی، بالا بردن سطح آگاهی افراد ، ترویج همدردی و همیاری اجتماعی و همچنین به جای تقویت فردگرایی، باید توجه به سمت منافع جمعی در سبک زندگی و الگوهای تربیتی جایگزین شود.
۴- فراخوان آحاد جامعه به دیگرخواهی و نوع دوستی و در نظر داشتن پاداش های اجتماعی و قانونی برای فعالیت های دگرخواهانه از طریق تسهیل ایجاد نهادهای مردمی (NGO) ها و تشویق مردم به عضویت در این نهادها در جهت جامعه گرایی بیشتر که نقطه مقابل فردگرایی مفرط است.
۵- در نظر داشتن شاخص های مشارکت جویانه اجتماعی در برنامه ریزی های توسعه ای در سطوح خرد، میانه و کلان توسط دولت.
۶- تقویت باورهای دینی در جامعه با استفاده از فعالیت های فرهنگی_ مذهبی و برگزاری مراسمات دینی.
۷- فراهم ساختن بسترهای اجتماعی و فرهنگی در میان توده مردم با طرح و تدوین برنامه های مرتبط در جهت بسط و گسترش فرهنگ تعامل مثبت اجتماعی توسط دولت.
۸- انسان ها معمولا در یک جامعه به سمت فضای اجتماعی غالب کشیده می شوند، بنابراین جو غالب مبتنی بر قدرشناسی و شناخت رفتارهای خیرخواهانه، بی تفاوتی اجتماعی را از بین خواهد برد.

حمید جهان آرا
دانش آموخته روابط بین الملل

۱۴۰۱/۳/۸