لزوم بازنگری در مناسبات ایران و روسیه

آفتاب زاگرس،ولی‌الله شجاع‌پوریان نوشت؛مواضع اخیر روسیه درباره تمامیت ارضی ایران در ماجرای جزایر سه‌گانه بار دیگر ضرورت تغییر در نحوه تعامل و سیاست خارجی ایران در قبال روسیه را متذکر شد؛ پیش از این در یادداشتی در بهمن ماه ۱۴۰۰ با عنوان “چرا باید به روسیه بی‌اعتماد باشیم؟” دلایل این بی‌اعتمادی را برشمردم. اقدامات و رفتارهایی چون به دار آویختن مشروطه‌خواهان تبریز، جدایی شهرهای مهم ایران طی قراردادهای گلستان شامل قفقاز، ارمنستان، گرجستان و … و همچنین جدایی شهرهای شرق دریای خزر در پیمان آخال توسط روسیه در دوران قاجار، حمایت از استبداد در مقابل جنبش مردمی در جریان مشروطیت و تقویت جایگاه محمدعلی‌شاه در برابر مشروطه‌خواهان، به توپ بستن مجلس ایران توسط لیاخوف روسی‌، پناه دادن به محمدعلی‌شاه مستبد در جریان فتح تهران توسط ستارخان و باقرخان و سرازیری قشون روس به تبریز و به خاک و خون کشاندن قیام ستارخان در سال ۱۲۸۸، اشغال ایران در دو جنگ جهانی و تحمیل قراردادهای یک‌طرفه و ظالمانه و تشدید قحطی در کشور، به توپ بستن حرم مطهر امام رضا (ع) در سال ۱۲۹۱، تأمین بی‌سابقه تجهیزات نظامی صدام در جنگ تحمیلی به‌ دلیل وابستگی تسلیحاتی کامل رژیم عراق به بلوک شرق و ده‌ها مورد دیگر تنها گوشه‌ای از هزینه‌ها و آسیب‌هایی است. از سویی در دو سه سال اخیر نیز به‌رغم ادعاهای دولت‌مردان مبنی بر ارتقاط سطح روابط سیاسی ایران و روسیه باز هم شاهد رفتارهای متناقض و ضدایرانی از سوی این کشور بوده‌ایم؛ روسیه هوشمندانه و منطبق بر منافع ملی خودش تلاش کرد توافق مجدد برجام در ابتدای دولت رئیسی را دست‌خوش بحران اوکراین نموده‌ و با کشاندن پای ایران به این جنگ باعث ایجاد نفرت افکار عمومی جهانیان نسبت به ایران و فاصله گرفتن بیشتر غربی‌ها از کشورمان و دورشدن از برجام شد؛ در ماه‌های اخیر نیز روسیه به دلیل روابط تجاری مطلوب با امارات و سایر کشورهای عربی، در ماجرای جزایر سه‌گانه مزورانه حمایت خود را از مواضع کشور امارات مطرح کرد تا نشان دهد برخلاف دولتمردان ایرانی که با عدم درک صحیح از مناسبات نظام بین‌الملل، همه تخم مرغ‌های سیاست خارجی را در سبد روسیه و چین گذاشته‌اند و ساده‌لوحانه فکر می‌کنند روس‌ها می‌توانند در بزنگاه‌های مهم شریک قابل اعتمادی برای ایران باشند؛ منافع ملی خودشان را دنبال می‌کنند. منافعی که گاه در راستای منافع ایران تعریف می‌شود و گاه نیز با منافع ملی کشور ما فاصله معناداری و کاملا متضادی دارد. در همین ماجرای جزایر سه‌گانه، حمایت روسیه از امارات را باید در منافع اقتصادی روسیه ریشه‌یابی کرد، در حالی که حجم تجارت دو کشور روسیه و امارات در ۹ ماهه اول سال ۲۰۲۳ بالغ بر ۸ میلیارد دلار بوده، این میزان برای تجارت ایران و روسیه قریب به ۲ میلیارد دلار بوده که تفاوت چهاربرابری را نشان می‌دهد، بدیهی است با توجه به تحریم‌های روسیه پس از ماجرای اوکراین و نیاز این کشور به فروش نفت و صادرات طلا و کسب ثروت، شاهد همسانی مواضع روسیه و امارات باشیم، جایی که متاسفانه دستگاه دیپلماسی ما درک منطقی، عقلانی و واقع‌بینانه‌ای از آن ندارد و روسیه را متحد استراتژیک و همیشگی خود قلمداد می‌کند. سال‌هاست دلسوزان و کارشناسان تاکید دارند منطق حاکم بر نظام بین‌الملل و جامعه جهانی نه بر اساس اخلاق و اعتماد، بلکه با مولفه‌های عقلانیت، کنش‌گری معطوف به بیشینه‌سازی منافع ملی است، نه غرب و آمریکا و نه شرق و روسیه و چین هیچ‌کدام در منطق سیاست خارجی خود ایران را بدون لحاظ منطق اقتصادی، تجاری، امنیتی و نظامی دوست و دشمن دائمی خود نمی‌دانند؛ بلکه این شاخص‌ها، ترازها و معیارهای مهم اقتصادی، نظامی، امنیتی، تکنولوژیکی و صنعتی است که سیاست خارجی کشورها و دوری و نزدیکی آنها از یکدیگر را تعیین می‌کند. این نکته، گرچه حقیقتی تلخ اما قابل تامل است که ضرورت تغییر در سیاست‌ورزی خارجی دولتمردان را آشکارتر می‌سازد، روسیه به عنوان همسایه قدرتمند ایران باید نقشی فعال در سیاست خارجی ایران داشته باشد و روابط با این کشور نیز با تعامل منطقی همراه باشد، اما این تعامل به معنای نادیده گرفتن واقعیت‌ها و غفلت و تجاهل نسبت به مواضع گاه و بی‌گاه روس‌ها نیست؛ اینکه بر فرض مثال منافع ایران و روسیه در بخشی از سوریه هم‌سو بوده، دلیل نمی‌شود که این همسویی درباره جزایر سه‌گانه متعلق به ایران هم شکل بگیرد؛ هنر دستگاه دیپلماسی این است که هر کدام از این پرونده‌ها را با هزینه و فایده و منطق خودش ارزیابی و سیاست‌گذاری کند‌.
برداشت‌های سطحی و یک‌خطی از رابطه با کشورها و دوست و دشمن خواندن آنها بدون لحاظ میزان نفع و زیان آنها در هر موضوع، اشتباهی است که سال‌هاست سیاست خارجی ما را در معرض تهدید و تحقیر قرار داده است و اگر تغییری در این روند ایجاد نشود، ممکن است در آینده‌ عبرت‌های تلخی برای کشور و نظام برجای گذارد و از این منظر لزوم بازنگری در مناسبات ایران و روسیه بیش از گذشته احساس می‌شود.